شعر آیینی فقط این نیست که می‌بینیم

______________________________________________________________________________________

ر شعر آیینی ر فقط این نیست که می‌بینیم

     رضا اسماعیلی معتقد است: شعر اصیل آیینی تنها مدح و منقبت، سوگ و مرثیه و تحریک احساسات نیست؛ هرچند در دهه‌های اخیر پیشخان (1) شعر آیینی ما بیشتر به این‌گونه از اشعار مُزیّن شده است.

این شاعر در یادداشتی که با عنوان «شعر آیینی و پرسشی سهل و مُمتنع» در اختیار ایسنا گذاشته، آورده است:
وقتی گفته می شود رسالت شاعر آیینی تنها منقبت گویی و مرثیه سرایی نیست، گروهی که شعر آیینی را تنها در مناقب و مراثی خلاصه می کنند، متعجب و حیرت زده می پرسند: «مگر شعر آیینی چیز دیگری هم می تواند باشد؟!» آری، به راستی نیز ما با سوالی چالش برانگیز و«سهل و ممتنع» مواجهیم. سهل و آسان از آن جهت که مطالبه ی اکثر خوانندگان و خواهندگان شعر آیینی که در محافل و مجالس دینی و هیئات مذهبی شرکت می کنند، چیزی جز «مناقب و مراثی» نیست، و سخت و دشوار از آن جهت که نمونه های اصیل و متعالی شعر آیینی که خلاف این امر را ثابت کند، در مقایسه با خیل مجموعه شعرهایی که روزاروز با این پیشانی نوشت منتشر می شوند، آنقدر قلیل و انگشت شمارند که خود به خود این تعریف و توصیف ناقص از شعر آیینی مُهر تایید می خورد و به رسمیت شناخته می شود.

     ولی حقیقت چیز دیگری است. شعر اصیل آیینی تنها مدح و منقبت، سوگ و مرثیه و تحریک احساسات نیست. هر چند در دهه های اخیر پیشخان (1) شعر آیینی ما بیشتر به این گونه از اشعار مُزیّن شده است، اشعاری که در درازمدت مردم را به سطحی نگری و ساده پسندی عادت می دهد. علت این امر نیز ناگفته پیداست: اقبال و استقبال هیئات مذهبی و جشنواره های دولتی از شعرهای صورتی و مناسبتی به اعتبار شورآفرینی، مجلس گرم کنی، و همخوانی و همخونی با ذوق و ذائقه مخاطب عام.

     برای پایان دادن به مُجادلات بی نتیجه و رسیدن به اجماع در ارائه تعریفی جامع و مانع، شایسته تر آن است که شعر آیینی را به دو شاخه «مذهبی» و «معنوی» تقسیم کنیم تا قضاوت عادلانه تری نسبت به این گونه ادبی داشته باشیم. زیرا با ظهور نسلی از شاعران جوان آیینی که با لحاظ همه دقایق و ظرایف و مراقبه و محاسبه ای قابل ستایش در این وادی گام بر می دارند، و به راستی نیز آثار قابل تامل و درخشانی بر گنجینه ادب پارسی افزوده اند، صدور حُکم کلی و به یک چوب راندن همه شاعران آیینی دور از انصاف و تقوای ادبی است.

شعر مذهبی، شعر معنوی

     شعر مذهبی شعری است که با رویکردی تجلیلی، توصیفی، اسطوره ای و فرقه ای به بزرگان دین می پردازد و موضوع اصلی آن «مدح و منقبت» و«سوگ و مرثیه» است. شعری سهل الوصول و سفارشی که برای جلب رضایت مشتری از بزرگان دین به جای «تندیس عزت»، «تندیس مصیبت» می سازد! شعری یک بار مصرف که عمود خیمه آن شورآفرینی با دامن زدن به عصبیت های مذهبی - شیعه و سنی - است. شعر مذهبی نوعی معامله و دادوستد با خداست. مُحرک شاعر مذهبی برای سرودن در اکثر موارد ثواب و پاداش است. گاه این پاداش دنیوی است(شرکت در جشنواره، کسب رتبه، صله و سکه) و گاه اخروی(جنات تجری من تحتها الانهار، درخواست شفاعت و...)، زیرا شاعر مذهبی هنوز به این حقیقت روشن ایمان نیاورده است که:

تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن

که دوست خود روش بنده پروری داند

     شعر مذهبی محصول نوعی حسابگری دینی است و شاعر آن بر اساس همین حسابگری ها برای اهل بیت شعر می‌گوید. یعنی بیتی می گوید و بیتی در آخرت را طلب می‌کند. قصیده‌ای می گوید و قصری در آخرت را قصد می کند! این جنس از عبادت به قول حضرت امیر(ع)، عبادت تاجرمآبانه است. یعنی من با خدا وارد نوعی داد و ستد شده‌ام. برای خاندان رسالت شعر می‌گویم که در دنیا به من بگویند «شاعر آیینی»،«ذاکر آل الله»، «مداح اهل بیت» و... یک قداستی توی جامعه برای خودم دست و پا کنم. موقعیت و جایگاهی که به وسیله آن بتوانم خودم را بالا بکشم.

     اما در شعر معنوی که منبعث از جهان بینی توحیدی و روح معنویت است، شاعر با نگاهی «فرامذهبی» و رویکردی تحلیلی و معرفت شناسانه - به قصد اسوه سازی - به بازنمایی سیمای بزرگان دین می پردازد. رمزگشایی از حقیقت دین با بازخوانی تفکر اصیل دینی، ترسیم سیمای «انسان کامل» و تبیین مولفه های «سبک زندگی اسلامی» هدف غایی و نهایی شعر معنوی است. دیگر این که شعر معنوی بر خلاف شعر مذهبی که مشاطه گر «صورت» است، سخنگوی سیرت، آینهِ‌ دار حقیقت‌ و سرچشمهِ‌ بصیرت‌ است. جانمایه«شعر معنوی»، «ایمان و اخلاص» و محصول آن «عمل صالح» است، چرا که «قربه الی‌الله» ، بدون چشم داشت و بر اساس یک انگیزه و نیاز درونی سروده می شود. اما متاسفانه به خاطر افراط در پرداختن به مراسم و مناسک مذهبی که منجر به غلبه صورت گرایی و ظاهربینی و غفلت از دین ورزی عالمانه می شود، شعر معنوی در جامعه امروز ما شعری غریب و حاشیه نشین است. پیش تر نیز در یادداشتی مستقل به این دقیقه اشاره کرده بودم که بعد از انقلاب شعر ما مذهبی تر شده، ولی معنوی تر نشده است. چرا که اگر معنوی تر شده بود، باید به مقوله های بنیادی تری چون توحید، نبوت، معاد، وحدت، عدالت،  و سیره عملی بزرگان دین بیش از مدح و منقبت و سوگ و مرثیه می پرداختیم. آری، بی هیچ تردیدی، برای صعود به قله های کمال انسانی و احیای روح اخلاقی - که در جامعه ما  به بیماری در حال احتضار می ماند - امروز به شعر معنوی بیش از شعر مذهبی نیاز داریم.

     با بررسی سیر تکوینی و روند تکاملی شعر آیینی و بازخوانی اشعار قله های شعر و ادب پارسی در می یابیم که رسالت اصلی شعر دینی از رودکی تا نیما، نشر و ترویج آموزه های اخلاقی، احیای کرامت های انسانی، انتشار بینایی و دانایی، و  مقابله با جهل و خرافه و گزافه بوده است و مداحی و مرثیه خوانی بخش بسیار کوچکی از آثار بزرگان ادبی را به خود اختصاص داده است. نمونه شاخص آن حضرت لسان الغیب حافظ شیرازی است که جانمایه اصلی غزل هایش نه مدح و منقبت یا سوگ و مرثیه، بلکه حکمت، عرفان و مقابله با برداشت ها و تفسیرهای غلط و خرافی از دین و آیین است.

«حافظ» با چه کسانی مشکل دارد؟!

      حافظ شاعری معنوی است با نگاهی جهان شمول و «فرامذهبی». از همین رو در سلوک دینی بیش تر به دنبال «وصل» است تا «فصل». چیزی که امروز عالمان روشن اندیش آن را «تقریب مذاهب» می نامند. از نگاه حافظ، نگاه فرقه ای و قبیله ای بزرگ ترین آفت دین و آیین است. آفتی که با شعله ور ساختن اختلافات مذهبی، «حقیقت» را در برزخ «تعصب» به خاک سیاه می نشاند. از نگاه او هدف همه ادیان توحیدی، آزادی انسان از ننگ بردگی و جهل بت پرستی و تقویت روح وحدت، همزبانی و همدلی برای رساندن قافله انسانیت به سرمنزل سعادت و رستگاری است. حافظ بر این اعتقاد و باور است که حقیقت جاری و ساری در بطن و متن همه ادیان توحیدی چیزی جز اعلام برائت از بت پرستی و دعوت به عبودیت و یکتاپرستی نیست. از همین رو برای تحکیم پایه های وحدت و پیشگیری از فرقه فرقه شدن پیروان ادیان و مذاهب، با دعوت عام به این حقیقت واحد - توحید - که فصل الخطاب همه ادیان الهی است، هوشمندانه هشدار می دهد:

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه

چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند

     اعتقاد و باور حافظ، اعتقادی سلیقه ای و «من درآوردی» نیست، بلکه منبعث از جان و جهان آموزه های اصیل دینی و مستند به آیات و روایات اسلامی است. چنان که خداوند در آیه 13 سوره «شوری» خطاب به پیامبر(ص) و اهل ایمان می فرماید:«شرع لکم من الدین ما وصی به نوحا والذی اوحینا الیک ما وصینا به ابراهیم و موسی و عیسی ان اقیموا الدین ولا تتفرقوا فیه...»

     «خدا شرع و آیینی که برای شما مسلمین قرار داد حقایق و احکامی است که نوح را هم به آن سفارش کرد و بر تو نیز همان را وحی کردیم و به ابراهیم و موسی و عیسی هم آن را سفارش نمودیم که دین خدا را بر پا دارید و هرگز تفرقه و اختلاف در دین مکنید.»

     با بازخوانی غزل های «حافظ» به روشنی در می یابیم که مشکل او به عنوان شاعری دین آگاه، مجتهد و موضع مند با انسان های مذهبی است، نه انسان های معنوی. مشکل حافظ با خرقه پوشان زهدفروشِ ظاهربینی است که از درک و فهم مغز و باطن دین عاجزند و تنها به پوسته دین چسبیده اند. و جالب تر این که مسلمانی دیگران را نیز با متر و معیار خود می سنجند و بی هیچ پروایی حُکم می دهند که چه کسی مسلمان است و چه کسی نامسلمان! در واقع حافظ با تازیانه شعر به این گروه از دینداران تاجرصفت می تازد و به دنبال باز کردن مُشت آنان است. آنان که با سکه دین به تجارت دنیا و آخرت مشغولند و با دینداری کاسب کارانه، از خدا انتظار دارند که بهشت را به صورت شش دانگ به نام آنان سند بزند! روی سخن حافظ در شعرهایی از جنس زیر با این جماعت است:

عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت

که گناه دگران بر تو نخواهند نوشت

من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باش

هر کسی آن درود عاقبت کار که کشت

***

به پیر میکده گفتم که چیست راه نجات؟

بخواست جام می و گفت «عیب پوشیدن»

***

دلا دلالت خیرت کنم به راه نجات

مکن به فسق مباهات و زهد هم مفروش

***

آتش زهد و ریا خرمن دین خواهد سوخت

حافظ این خرقه پشمینه بینداز و برو

***

حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی

دام تزویر مکن چون دگران قرآن را

     با عنایت به مطالبی که گفته شد، می توان نتیجه گرفت که رسالت اصلی و اصیل و هدف غایی و نهایی شاعران دینی و آیینی پیش و بیش از آن که مداحی و مرثیه خوانی باشد، تبلیغ و تبیین آموزه های وحیانی و قرآنی - بخصوص توحید و یکتاپرستی - نشر و ترویج فضایل اخلاقی و کرامت های انسانی، مقابله با جهل و خرافه و گزافه، نقد سلوک دینی، و تقویت گفتمان اصلاح گرانه است. هم چنان که در آیه 39 سوره مبارکه احزاب بر این مهم تاکید شده است:«الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ». همچنین در فرازی از زیارت اربعین می خوانیم:«و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک عن الجهاله و حیره‌الظلاله» امام حسین علیه السلام خون قلبش را به آستان الهی هدیه داد تا بندگان را از ظلمت جهل و نادانی و حیرت گمراهی رهایی بخشد.» در آثار شاعران بزرگی چون سنایی، عطار، فردوسی، مولانا، نظامی، ناصرخسرو، سعدی، حافظ، بیدل، اقبال، و پروین اعتصامی نیز پیش و بیش از مدح و منقبت و سوگ و مرثیه با «تحمیدیه» روبرو هستیم. اشعاری که در ستایش و تسبیح ذات اقدس پروردگار و تکریم «یکتاپرستی» سروده شده اند.

و خدایی که در این نزدیکی است

     در پایان این نوشتار، شما را دعوت به زمزمه شعری از سهراب سپهری با عنوان «سوره تماشا» می کنم. شاعری که هر چند - به تعبیر امروز - «شاعر آیینی» نیست، ولی جان و جهان شعرش سرشار از گزاره های انسان ساز معنوی و روحانی است. گزاره ای که دکتر شفیعی کدکنی نیز در مقاله «در باره حجم سبز» بر آن مُهر تایید می زند: «طرز بیان سپهری بی شباهت به بعضی از کتب مقدس نیست. از تورات و انجیل و قرآن تا ودا و گاتاها و این لطافت و تاثیر گفتار او از همین آشنایی وی با زبان کتب مقدس و احتمالا مداومت در خواندن آنها سرچشمه گرفته... برای نمونه سوره تماشا که یادآور سوگندهای قرآن است.»

 (شفیعی کدکنی، محمدرضا، با چراغ و آینه، تهران، سخن، چاپ پنجم 1394، ص 546.)

     سهراب در این شعر شگفت - بی آن که به نمادها و واژگان کلیشه شده دینی متوسل شود - با روایتی بدیع، هوشمندانه و بی بدیل از دین، چشمان خواب زده ما را در زلال بیداری می شوید و روحمان را در کجاوه ای از نور و شعور به ملاقات خدایــی می برد که در همین نزدیکی است. با استناد به شعر«سوره تماشا» که همه مولفه های یک شعر ارجمند و فاخر معنوی را در خود جمع دارد، می توان گفت شاعر آیینی اصیل کسی است که پیش و بیش از پرداختن به مدح و مرثیه، با بهره مندی از دانش و بینش گسترده ادبی و دینی، به دنبال اجتهاد و اندیشه ورزی باشد – اینچنین باد.  

به تماشا سوگند

و به آغاز كلام

و به پرواز كبوتر از ذهن

واژه اي در قفس است.

حرف هايم ، مثل يك تكه چمن روشن بود.

من به آنان گفتم:

آفتابي لب درگاه شماست

كه اگر در بگشاييد به رفتار شما مي تابد.

و به آنان گفتم :

سنگ آرايش كوهستان نيست

همچناني كه فلز، زيوري نيست به اندام كلنگ.

در كف دست زمين گوهر ناپيدايي است

كه رسولان همه از تابش آن خيره شدند.

پي گوهر باشيد.

لحظه ها را به چراگاه رسالت ببريد.

و من آنان را ، به صداي قدم پيك بشارت دادم

و به نزديكي روز، و به افزايش رنگ.

به طنين گل سرخ، پشت پرچين سخن هاي درشت.

و به آنان گفتم :

هر كه در حافظه چوب ببيند باغي

صورتش در وزش بيشه شور ابدي خواهد ماند.

هر كه با مرغ هوا دوست شود

خوابش آرام ترين خواب جهان خواهد بود.

آنكه نور از سر انگشت زمان برچيند

مي گشايد گره پنجره ها را با آه.

زير بيدي بوديم

برگي از شاخه بالاي سرم چيدم، گفتم:

چشم را باز كنيد، آيتي بهتر از اين مي خواهيد؟

مي شنيديم كه به هم مي گفتند:

سحر مي داند،سحر!

سر هر كوه رسولي ديدند

ابر انكار به دوش آوردند.

باد را نازل كرديم

تا كلاه از سرشان بردارد.

خانه هاشان پر داوودي بود

چشمشان را بستيم.

دستشان را نرسانديم به سر شاخه هوش

جيبشان را پر عادت كرديم.

خوابشان را به صداي سفر آينه ها آشفتيم.

 (سپهری، سهراب،هشت کتاب، تهران، کتابخانه طهوری، چاپ هشتم، صص373 تا 376.)

______________________________________________

پانوشت:

۱ -  در فرهنگ لغت دهخدا این واژه به هر دو صورت(پیشخوان و پیشخان) آمده است. اما سایر فرهنگ لغت ها(از جمله معین و سخن) املای «پیشخان» را برای این واژه صحیح دانسته اند.

خبرگزاری ایسنا، سه شنبه 17 اردیبهشت 1398

https://www.isna.ir/news/98021709060/