دینِ عالمانه، دینِ شاعرانه!

____________________________________________________________________________________________________________________________________

دینِ عالمانه، دینِ شاعرانه!

«براي كسب معرفت ديني بايد به سراغ نگاه عالمانه و فني رفت و از ابداعات «غيرعالمانه و من درآوردي پرهیز کرد. در واقع اين شعر، ميدان دار ارايه گفتمان و ارزش هاي انقلاب اسلامي است، لذا نبايد برخي هيجانات و تالمات شاعرانه بر اصل اين هويت اثر بگذارد و آن را در شعر، مغلوب كند.»

(از بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با اهالی فرهنگ و ادب، 26 مرداد 1390)

     اجازه بدهید بی هیچ مقدمه ای به اصل مطلب بپردازم. در سال های اخیر به علت افزایش تقاضای جامعه به شعر مذهبی - در قالب مدیحه و مرثیه - برخی از شاعران آیینی(هیئتی) برای پاسخگویی به مطالبات مردمی و حفظ مخاطبان خویش، «کیفیت» را فدای«کمیت» نموده و برای عقب نماندن از قافله تولید به «بداهه سرایی» رو آورده اند که این امر منجر به تولید انبوه شعرهای سطحی، سفارشی و حتی در مواردی ضعیف و سخیف شده است. چرا که لازمه بداهه سرایی آسان گیری و سهل انگاری است. بی هیچ شکی، تسامح و تساهل در سرودن شعر آیینی به افزایش کژتابی های مضمونی و اعتقادی منجر خواهد شد و این گونه ارجمند ادبی را از سکه خواهد انداخت.

   به علت پیشی گرفتن تقاضا بر عرضه، و رو آوردن طیفی از شاعران آیینی به تولید انبوه، متاسفانه بسامد «بداهه سرایی» و «زبان حال» گویی در شعر دینی بالا رفته است. چرا که در تولید انبوه، اصلی ترین معیار خواست و ذوق و ذائقه مشتری است. این اتفاق از آنجا باعث نگرانی می شود که در سال های اخیر به علت غفلت از «سیرت دین» و پرداختن افراطی به صورت و ظواهر دینی - مناسک و شعائر - شاهد افزایش دامنه تاثیرگذاری شاعران و ذاکران آیینی بر سلوک دینی جامعه هستیم. باید صادقانه اعتراف کنیم که امروزه طیفی از مردم کوچه و بازار که تحت تاثیر جاذبه هیات های مذهبی قرار دارند، در رفتار و کنش دینی از شاعران و مداحان تقلید می کنند و آبشخور بسیاری از باورهای دینی آنان، شعرها و نوحه هایی است که در این هیات ها خوانده می شود. علت این امر نیز - همچنان که اشاره شد - به حاشیه راندن عالمان دینی و برجسته کردن نقش مداحان در محافل و مجالس مذهبی است. در نتیجه این تعلل و غفلت، در سال های اخیر شاهد شکل گیری و ظهور پدیده ای به نام «دین شاعرانه» هستیم. دینی که پشتوانه و زیرساخت آن نه معرفت اصیل و ناب دینی، بلکه تخیلات و توهمات شاعرانه است، تخیلات و توهماتی که به علت گسل ایجاد شده بین مردم و عالمان روشن اندیش دینی به سرعت رنگ باور و «عقیده» به خود می گیرند.

     این اتفاق که «شبه آموزه های دینی» که در بسیاری از موارد محصول کارخانه خیالبافی یک شاعر یا مداح بی بهره از دانش و بینش دینی است، به صورت نرم و نامحسوس جایگزین باورها و عقاید اصیل دینی مردم می شود، از نشانه های بارز ظهور «دین شاعرانه» است که اگر برای مقابله با آن تدبیری اندیشیده نشود، در درازمدت باعث تحریف و استحاله حقیقت دین می شود.

     امروز طیفی از مردم کوچه و بازار که تحت تاثیر جاذبه هیئات مذهبی و شخصیت کاریزماتیک بعضی از شاعران و مداحان قرار دارند، به جای آن که سیمای بزرگان دین را در آیینه قرآن، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و یا در بیان عالمان دینی به تماشا بنشینند، در قاب پوشالی شعرها و نوحه های سست و غیرمستندی که در قالب «زبان حال» سروده می شوند به تماشا می نشینند. نوحه ها و شعرهایی که به تعبیر مقام معظم رهبری «غيرعالمانه و من درآوردی» اند. قرائت ها و روایت های مخدوش و غیرمستندی که از دین و بزرگان دینی در این دسته از شعرها و نوحه ها ارائه می شود، نه ریشه در دین دارد و نه ریشه در حقیقت و سیره عملی بزرگان دین، و این یعنی جایگزینی «دین شاعرانه» به جای «دین عالمانه».

     برای مقابله با این پدیده حقیقت سوز، عالمان مجاهد و روشن اندیش دینی باید پا به میدان «روشنگری» بگذارند تا از جایگزین شدن باورها و عقایدی که در جهل و خواب و خیال و خرافه ریشه دارند، جلوگیری کنند. چنان که حضرت امام جعفر صادق(ع) می فرماید:

«فإنَّ فیناٰ اَهلَ البَیْتِ فی کُلِ خَلَفٍ عَدُولا یَنفونَ عَنهُ تَحریف الغاٰلینَ وَ انْتِحالَ المُبطلینَ وَ تأویلَ الجاهِلینَ: از امامان اهل بیت در هر نسلی، عالمان دینی عالیقدری وجود دارند که از تحریف غالیان، غلط اندازی و گزافه گویی باطل گویان و تأویل جاهلان از ساحت دین جلوگیری می کنند.»

     آری، تحریف ستیزی و خرافه زدایی رسالت عالمان و متفکران بزرگ دینی است. رسالتی پیامبرانه که گوهر دین و آیین را صیقل می دهد و از استحاله فرهنگ اصیل دینی جلوگیری می کند. همچنان که در گذشته ای نه چندان دور مُصلحان دین آگاهی چون شیخ مفید، سیدجمال الدین اسدآبادی،علامه اقبال، عبدالرحمن کواکبی، محمد عبده، و... از پرچمداران و طلایه داران نهضت روشنگری و بیداری اسلامی بوده اند، امروز نیز عالمان و اندیشمندان دینی وظیفه دارند با اقتدا به  بزرگانی چون حضرت امام خمینی(ره)، مقام معظم رهبری، علامه طباطبایی، امام موسی صدر، آیت الله طالقانی، استاد مطهری، دکتر شریعتی، شهید بهشتی و... برای احیای نهضت «روشنگری دینی» در جهان اسلام قیام و پرچم این رسالت مقدس را در اهتزاز نگاه دارند تا حقیقت ناب محمدی(ص) از آفات بدعت و تحریف در امان بماند.

     برای تحقق این مهم و به کمال رساندن این رسالت - پیشگیری از جایگزینی «دین شاعرانه» به جای «دین عالمانه» - وظیفه شاعران و ذاکران اصیل آیینی، حرکت در دایره اعتدال، عقلانیت و اندیشه ورزی بیش تر، و هم قلمی و هم قدمی با عالمان دینی در صراط مستقیم روشنگری و خرافه ستیزی است. ستایشگر راستین اهل بیت کسی است که کلامی بر زبان نمی آورد مگر این که آن کلام با قرآن و سیره نبوی و علوی مطابقت کامل داشته باشد. زیرا او به خوبی می داند که القاء عقاید شعری به جای باورهای دینی مُنکری بزرگ است که باعث هبوط مخاطبان در برزخ کفر و شرک و گمراهی می شود.

     جان کلام آن که مرامنامه شعر دینی و شاعر آیینی آیات 224 تا 227 سوره شعراست. از همین رو، شایسته است شاعران مسلمان سلوک ادبی خود را بر پایه این مرامنامه الهی  منطبق کنند و به صفاتی متصف شوند که خداوند برای شاعران هدایت یافته برشمرده است، صفاتی چون: ایمان، عمل صالح، ذکر کثیر و انتصار:

     «وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ «224» أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وادٍ يَهِيمُونَ «225» وَ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ ما لا يَفْعَلُونَ «226» إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ «227»

     شاعران را گمراهان پيروى مى‌كنند. آيا نديدى كه آنان در هر وادى سرگشته مى‌روند؟ و مطالبى مى‌گويند كه به آن عمل نمى‌كنند؟ مگر آنان (شاعرانى) كه ايمان آورده و كارهاى نيكو انجام داده و خدا را بسيار ياد مى‌كنند، و پس از آن كه مورد ستم قرار گرفتند (به دفاع از خود) يارى مى‌طلبند (و با شعر از مظلوميّت خود دفاع مى‌كنند) و كسانى كه ظالمند، به زودى خواهند دانست كه به كدام بازگشتگاه باز خواهند گشت.