شعر نبوی، از «تجلیل» تا «تحلیل»

________________________________________________________________________________

کیست مولا؟ آن که آزادت کند

بند رقیّت ز پایت بر کند

چون به آزادی نبوّت هادی است

مؤمنان را ز انبیا آزادی است

(مولانا)

     اگر بگوییم «شعر نبوی» در مقایسه با سایر زیرشاخه های شعر آیینی، در سال های بعد از انقلاب جُثه ای نحیف تر و ضعیف تر داشته است، اغراق نکرده ایم. فقط کافی است تا مروری اجمالی بر دفترهای شعر شاعران مذهبی بعد از انقلاب داشته باشیم، تا به درستی این گفته پی ببریم. البته این سخن به معنای نفی و انکار آثار درخشان، فاخر و خوبی نیست که توسط شاعران توانمند و ارجمند نسل انقلاب هر ساله تولید و عرضه می شود. آنچه که بیش تر مورد نظر است، کمیت و کیفیت شعرهای خوب نبوی در مقایسه با دیگر زیرشاخه های شعر آیینی است که به راستی نسبت معقول و قابل قبولی نیست.

تقدّم   «تجلیل»  ، بر  «تحلیل»  

     در آثار شاعران آیینی بعد از انقلاب کمتر می توان شعری همتراز و هم شأن شعر شاعران متقدم در نعت و منقبت پیامبر اکرم (ص) پیدا کرد. بیش تر شعرهایی نیز که پیشانی نوشت «نبوی» دارند، به اعتبار موضوع در شمار شعرهای نبوی قرار گرفته اند، نه از منظر «موضع». با تامل در این سروده ها، به روشنی درخواهیم یافت که اکثر آنها لهجه ای توصیفی دارند و نگاه شاعر به پیامبر صرفا نگاهی «تجلیلی» است تا تحلیلی و کاربردی. حال آن که نیاز امروز جامعه دینی ما پیش و بیش از «تجلیل» - که افراط در آن همیشه به «تحریف» می انجامد - «تحلیل»، «تبیین» و«تعریف» است. برای مسلمان معاصر دانستن این که «پیامبر که بود؟ چه کرد؟ و چه گفت؟» مهم تر از دانستن رنگ چشم و سیاهی گیسو و زور بازوست. ولی دریغ و درد که پرداختن به «صورت»، «آب و رنگ» و «خط و خال» بزرگان دین، ذهن و زبان بسیاری از شاعران را مشغول کرده و آنان را از پرداختن به «سیرت» و «حقیقت» نبوی باز داشته است. در حالی که سیره و سنت   نبوی،   حقیقت روشنی است که در بیت هایی از قبیل بیت زیر متجلی شده است که بسیاری از ما از آن غافلیم:

در جهان شمع حیات افروختی

«بندگان» را خواجگی آموختی

(علامه اقبال لاهوری)

«اسوه»، یا «اسطوره»؟!

حیف است به گوش ما اذانت نرسد

توحیدِ صدای مهربانت نرسد

از خاک تو را به آسمان ها بردیم

تا دست کسی به آستانت نرسد!

     باید فروتنانه بپذیریم که ما در عرصه «شعر نبوی» کم فروشی کرده ایم. چرا که فرازونشیب‌های زندگی پیامبر مکرم اسلام(ص) به عنوان پرچمدار توحید و خاتم سلسله پیامبران الهی، آن گونه که شایسته و بایسته است در شعر دینی و آیینی روزگار ما منعکس نشده و به شیوه شاعرانه مورد تبیین، تحلیل و واکاوی قرار نگرفته است. آنچه که در آیینه شعر نبوی روزگار ما از پیامبر اکرم(ص) برجسته شده است، معرفی پیامبر به عنوان یک «اسطوره» دست نایافتنی است تا یک «اسوه» قابل پیروی. حال آن که خداوند در قرآن پیامبر را به عنوان «اسوه حسنه» معرفی می کند و در آیه 110 سوره کهف خطاب به رسول اکرم(ص) می فرماید:

«قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ يُوحي... بگو: جز این نیست که من هم مانند شما بشرم (لکن) به من وحی می شود.»

     با تامل در سُنّت و سیره عملی پیامبر(ص) در می یابیم که تلاش پیامبر بر این بود که خود را بیش تر به عنوان یک «اسوه» و الگو به مردم معرفی کند، نه انسانی ماورایی، مرموز و خارج از دسترس. آن حضرت به اعتبار این که پیامبر و برگزیده خداست، هیچ گاه سعی نکرد از خود در قاب چشم مردم تنها یک قدیس و موجود آسمانی بسازد و خرج خود را از سایر مردم جدا کند. بر عکس همواره می کوشید که با سلوک مردمی خویش به آنها بگوید که من هم بشری خاکی مانند شما هستم. بشری جسمانی که غذا می خورد، لباس می پوشد، ازدواج می کند، در میدان جنگ می رزمد، در کوچه و خیابان راه می رود، در مزرعه بیل می زند، با کودکان بازی می کند، با اصحاب شوخ طبعی می کند، و روزی نیز همچون دیگر انسان ها روی در نقاب خاک می کشد.

     پیامبر نور و رحمت به اعتبار این که باید برای «امت» اسوه و الگو باشد، نهایت اهتمام خویش را در نزدیکی به مردم کوچه و بازار به کار می برد تا مردم بین خود و آن حضرت فاصله ای احساس نکنند و به راحتی، بدون ترس و لکنت زبان بتوانند با او ارتباط برقرار کنند. می گویند روزی پیرزنی برای پرسشی نزد حضرت می آید. ولی از آنجا که از عظمت و شکوه پیامبر فراوان شنیده بود، وقتی رو در روی حضرت قرار می گیرد، بی اختیار دست و دلش می لرزد، دچار لکنت زبان می شود و از پرسش باز می ماند. پیامبر که به خوبی در می یابد جاذبه شخصیت او پیرزن را از جسارت پرسش عاجز کرده است، برای شکستن دیوار فاصله بین خود و او، بال مهربانی و فروتنی خود را در مقابل پیرزن می گسترد، آرام دست بر شانه هایش می گذارد و گرم و صمیمی می پرسد: «مادر! چه خبر است؟ پیش بیا... مگر نمی دانی که من پسر زنی قریشی ام که گوسفند می دوشید.»

با ما مثل پادشاهان سخن مگویید

     مهرپروری، مردم داری و فروتنی، روش و منش همه پیامبران توحیدی – از آدم تا خاتم – و همچنین راه و مرام همه معصومین(علیهم السلام) بوده است. چنان که در خطبه 216 نهج البلاغه از زبان امام علی(ع) می خوانیم:

     «پس با من چنان که با پادشاهان سرکش سخن مي‏ گويند، حرف نزنيد، و چنان که از آدم هاي خشمگين کناره مي‏گيرند دوري نجوييد، و با ظاهرسازي با من رفتار نکنيد، و گمان مبريد اگر حقي به من پيشنهاد دهيد بر من گران آيد، يا در پي بزرگ نشان دادن خويشم. زيرا کسي که شنيدن حق، يا عرضه شدن عدالت بر او مشکل باشد، عمل کردن به آن دشوارتر خواهد بود. پس، از گفتن حق، يا مشورت در عدالت خودداري نکنيد، زيرا خود را برتر از آن که اشتباه کنم و از آن ايمن باشم نمي‏دانم، مگر آن که خداوند مرا حفظ فرمايد، پس همانا من و شما بندگان و مملوک پروردگاريم که جز او پروردگاري نيست، او مالک ما، و ما را بر نفس خود اختياري نيست، ما را در آنچه بوديم خارج و بدانچه صلاح ما بود درآورد، به جاي گمراهي هدايت، و به جاي کوري، بينايي به ما عطا فرمود.»

(از سخنراني هاي امام علی (ع) در صحراي صفين، نهج البلاغه ـ خطبه 216)

     با این وجود، گاهی منِ شاعر - علی رغم آگاهی از این دقیقه -  صرفا برای جلوه فروشی و به رخ کشیدن هنر صنعتگری و قدرت سخنوری خویش، بیش تر دوست دارم که به جای پرداختن به وجوه «اشتراک»، وجوه افتراق بزرگان دین با انسان های خاکی را در نمای درشت به تماشا بگذارم، و از خاندان رسالت که به معنای درست کلمه مصداق «انسان کامل» و قابل پیروی هستند، «اسطوره» هایی شگفت انگیز و دست نایافتنی بسازم که برای انسان معاصر قابل الگوبرداری و پیروی نیست! از همین رو چشم بر فضایل انسانی اهل بیت می بندم و در آیینه شعرم تنها سیمای «معجزات» آنها را به تماشا می گذارم تا خواننده را با سحر کلام خویش شگفت زده و انگشت به دهان سازم و از این نمد کلاهی برای خویش ببافم!

حلقه های گمشده شعر آیینی

     «توحید»، گوهری است که در شعر آیینی شاعران روزگار ما در حاشیه قرار گرفته و با کمال تأسف جای خود را به غالی‌گری و معصوم‌پرستی داده است. در حالی که شعر اصیل دینی و آیینی ما پیش و بیش از هر چیز باید مُبلغ توحید و یکتاپرستی باشد، چون شعار کلیدی و محوری اسلام و عصاره همه تعالیم قرآنی چیزی جز «لا اله الا الله» نیست. این یک انحراف بزرگ است. حقیقت تلخی است که با حقیقت محمدی و آموزه‌های قرآنی و وحیانی سازگاری ندارد. ما به عنوان شاعرانی که رسالت تبلیغ دین و آیین محمدی را به دوش می‌کشیم نباید از صراط مستقیم «توحید و یکتاپرستی» منحرف شویم. اگر در مسیری غیر از این گام برداریم، بدون تعارف مصداق«خسر الدنیا و الاخره» خواهیم بود.

     بدیهی است وقتی مباحثی مثل «توحید» و «عبودیت» در شعر آیینی ما کمرنگ می شود و مورد بی مهری قرار می گیرد، خود به خود شعر نبوی و متعلقات آن نیز از دایره توجه شاعران خارج می شود. در حقیقت این غفلت ریشه در فراموشی «شعر نبوی» دارد. متاسفانه در شعر آیینی روزگار ما اصل توحید و شهادت به وحدانیت حضرت حق به فراموشی سپرده شده است. حال آن که «توحید» از اصول دین است و باید پیش و بیش از هر موضوع دیگری برجسته شود و در مرکز توجه و تامل شاعران آیینی روزگار ما قرار گیرد.

     پیامبراکرم (ص) با عبودیت و بندگی به مقام معراج دست یافت، چنان که حضرت امام(قدس سره الشریف) در کتاب «آداب الصلوة» می فرمایند:«باید دانست که عبودیت مطلقه از اعلی مراتب کمال و ارفع مقامات انسانیت است که جز اکمل خلق اللّه  محمد(ص)، بالاصالة و دیگر اولیای کمّل بالتبعیّة، کسی دیگر را از آن نصیبی نیست، و دیگران را پای عبودیت لنگ است و عبادت و عبودیت آن ها معلّل است، و جز با قدم عبودیت نتوان به معراج حقیقی مطلق رسید... قدم عبودیت و جذبۀ ربوبیت سیر داد، آن ذات مقدس را به معراج قرب و وصول؛ و در «تشهد» نماز که رجوع از فنای مطلق است که در سجده حاصل شده باز توجه به عبودیت قبل از توجه به رسالت است، و ممکن است اشاره به آن باشد که مقام رسالت نیز در نتیجۀ جوهرۀ عبودیت است.»

     به خاطر بی توجهی به این ظرایف و دقایق، متاسفانه گاهی در شعرها - با اغراق در توصیف - از پیامبر اکرم(ص) که بزرگ ترین پرچمدار توحید و یکتاپرستی است، اسطوره و بت می سازیم. غافل از این که دین مبین اسلام، دین مبارزه با کفر و شرک و نفاق است، با شبچراغ «کلمه» و «کلام» و «سلام». چنان که خداوند در اولین آیه سوره «علق» می فرماید: « اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذي خَلَقَ: بخوان به نام پروردگارت که آفرید.»، و رسالت اصلی پیامبر، مبارزه با ظلمت جهل و خرافه، و ننگ بت و بتگری و بت پرستی است. آری، گاهی یادمان می رود که هدف بعثت رسول مکرم اسلام انتشار نور دانایی و بینایی و احیای کرامت های انسانی و اخلاقی است، چنان که در روایتی نبوی می خوانیم: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ»: من برای احیای مکارم اخلاقی مبعوث شدم.»

     جان کلام آن که، اگر به این دو اصل مهم - توحید و عبودیت - توجه شود، شعر آیینی ما از رخوت و سطحی ‌نگری بیرون می‌آید و به اصل خودش برمی‌گردد. ضرورت امروز  شعر آیینی، فاصله گرفتن از صورت زدگی و سطحی نگری دینی و پرداختن پیش از پیش به «سیرت» و «حقیقت» دین و آیین محمدی است. تا زمانی که ما از «سیرت» و «بصیرت» غافل، و بر حسب عادت به «صورت» مشغولیم، در شعر آیینی راهی به دهی نخواهیم برد و روز به روز از «سنت و سیره نبوی» و «عدالت علوی» دور خواهیم شد. شاعران و ذاکران خاندان رسالت برای ره بردن به سرمنزل مقصود، باید پرچمدار  «توحید» و«عبودیت» باشند تا بتوانند این میراث معنوی و گنجینه گرانسنگ را پاس بدارند و به آیندگان بسپارند.

حُسنِ ختام

     در پایان سخن، دو غزل برگزیده نبوی از شاعران معاصر را که جان و جهان آنها به حقیقت نور محمدی روشن شده است، تقدیم شما خوبان می کنم.

1

ای برگزیده ی همه ی انتخاب ها

قرآن تو، کتاب تمام کتاب ها

اندیشه ی تو تیشه به اصل بدی زده

ای ریشه ی همیشه ترین انقلاب ها

فخر فلک به توست که فانوس گشته بود

در کوچه های آمدنت آفتاب ها

سرمشق آسمان و زمینی که نام توست

برلوح شب نوشته به خط شهاب ها

من تکیه کرده ام به تو وپایمردی ات

در روز چون وچند و چه ، روز حساب ها

سرگشته در مضایق  وصف تو مانده ام

چندان که داده ام به سخن آب وتاب ها

خورشید مکه ، ماه مدینه ، رسول من

ای خاکسار مدحت تو بو تراب ها

شمع زبان بریده چه لافد ز آفتاب؟!

گنگم که در هوای تو دیدست خواب ها

(حسین منزوی)

2

کسی دوباره شبم را به نور دعوت کرد

به بیکرانه افق های دور دعوت کرد

نگاه خسته ی آئینه های عاشق را

به آسمان تجلی، به طور دعوت کرد

دل شکسته ی ما را که ساز غربت بود

به نغمه گاه همایون، به شور دعوت کرد

صفیر زد به غزالان تشنه ی ایمان

به چشمه سار زلال شعور دعوت کرد

به انشراح سینه صلا زد به سمت آئینه

به فتح تنگه ی صعب العبور دعوت کرد

برای رستن جان در هجوم اهریمن

فروتنانه به رزم غرور دعوت کرد

بساط غیبت گل را ز باغ ها برچید

به فصل سبز، به فصل حضور، دعوت کرد

مرا که خسته ی باران سنگ غم بودم

به میهمانی باغ بلور دعوت کرد

شکست هیبت شب را به حرمت خورشید

تمام پنجره ها را به نور دعوت کرد

(سیدحسن حسینی)

روزنامه اطلاعات، سه شنبه 15 آبان 1397 ـ سال نود و سوم ـ شماره 2714 - ضمیمه اطلاعات(ویژه  28 صفر)، ص (7)