«شکل دگر سرودن» با حنجره مثنوی

«شکل دگر سرودن» با حنجره مثنوی

____________________                                                                                                                                           

    رضا اسماعیلی، شاعر و پژوهشگر ادبی به مناسبت سالمرگ احمد عزیزی یادداشتی را با عنوان «شکل دگر سرودن با حنجره مثنوی» در اختیار ایبنا قرار داده است که در ادامه می‌خوانید.

     خبرگزاری ایبنا(کتاب): نیما یوشیج به عنوان بنیانگذار و معمار شعر نو می گوید: «پس معنی، شرط اصلی است، باید برای به دست آوردن آن به هر سو رفت. در کلمات عوام، در کلمات خواص و در کلماتی که اساس تولید و تحلیل و ترکیب آن در پیش شاعر است و آن معنی های تازه و مختلف هستند... برای نشان دادن طبیعت وجود، شاعر باید کلمات خود را داشته باشد و آنچه را نمی یابد، انتخاب کند از میان آنچه مانوس است یا نیست.

(یوشیج، نیما، حرف های همسایه، تهران، دنیا، چاپ پنجم، 1363، نامه 49.)

     آری، «نگاه نو» نیاز به «زبان نو» دارد. نیما با اعتقاد به این اصل مُسلم، به شاعران توصیه می کند که برای به فعلیت درآوردن اندیشه های خویش، اگر در زبان موجود کلمات مناسبی پیدا نمی کنند؛ باید به دنبال «کلمه آفرینی» و «ترکیب سازی» باشند و کلماتی از جنس احساسات و اندیشه های خویش بیافرینند.

     با عنایت به توصیه نیما، «احمد عزیزی» را - به رغم تعلق خاطری که به قالب های سنتی ادب پارسی داشت - می توان در نوع نگاه و مضمون پردازی در زمره  شاعران خلاق و نوپرداز به شمار آورد. شاعری که نبوغ و خلاقیتش را به استخدام «مردمی» کردن شعر درآورد و لهجه شعرش را به صمیمیت لهجه مردم کوچه و بازار نزدیک کرد، چنان که در آیینه اشعارش می توان سیمایی تمام رخ از انسان معاصر را به تماشا نشست.

     احمد عزیزی، شاعر«شکل دگر سرودن» بود. شاعری که رفتارش با زبان «خلاف آمد عادت» بود. او هر چند برای تصویرگری دنیای خویش قالب «مثنوی» را که یکی از قالب های سنتی ادب پارسی ست، برگزیده بود، ولی جان و جهانی دیگرگون داشت. رفتار متفاوت و دیگرگون با زبان که خلاف آمد رفتار مرسوم ادبی است، موجد سبک خاص و منحصر به فرد احمد عزیزی شد، چنان که حضرت لسان الغیب حافظ شیرازی می فرماید:

از خلاف آمد عادت بطلب كام كه من         

كسب جمعيت از آن زلف پريشان كردم

     اگر بخواهیم احمدعزیزی را در یک جمله خلاصه کنیم، باید بگوییم که او آمیزه ای از نبوغ و خلاقیت ادبی بود. بی هیچ شکی، برخورداری از «دانش و بینش» ادبی و آشنایی با عرفان و فلسفه، راز و رمز خلاقیت و نوآوری های زبانی او در عرصه شعر بود. عزیزی چشم هایش را در زمزم خلاقیت شسته بود و جهان را جور دیگر می دید. بدیهی ست که تازگی زبان، تازگی جهان را به همراه می آورد، چنان که «ويتگنشتاين» فيلسوف و نظریه پرداز بزرگ اتريشي تبار قرن بیستم گفته است:«محدوده ی زبان من، محدوده ی جهان من است.» عزیزی نیز به اعتبار «تازگی زبان» شاعری فراهنجار، نوجو و نوگو بود، و همین «نگاه نو» او را از فرو افتادن در دامچاله «تکرار و تقلید» حفظ کرد و از او شاعری شاخص و برجسته ساخت.

     احمد عزیزی با مجموعه شعر «کفش‌های مکاشفه» در دهه 60 به شهرت رسید و به شایستگی توانست خود را به‌عنوان شاعری توانمند، جسور، خلاق، نوآور و مضمون‌یاب به جامعه ادبی معرفی کند. او بعد از چاپ این دفتر به پدیده‌ای تبدیل شد که نگاه بسیاری از منتقدین و شعرا را متوجه خود کرد. او علی‌ رغم بسیاری از شاعران هم ‌نسل خود در دهه 60 که به‌ خاطر دغدغه‌های انقلابی و اجتماعی به معنا‌گرایی مطلق گرایش داشتند و از پرداختن به سایر مولفه‌های ادبی از جمله تصویر و تخیل غافل بودند، با خلق و آفرینش مثنوی‌هایی دیگرگون و سرشار از مضامین و ترکیبات نو و بدیع و آمیخته با عناصر خیال، از آغاز در مسیر شاعرانگی گام برداشت. مثنوی‌هایی با هویتی مستقل که اثر انگشت شاعر را بر پیکره خود دارند. البته تاثیر‌پذیری احمد عزیزی از شاعرانی همچون بیدل و سهراب سپهری قابل انکار نیست، چنان که می توان گفت او آمیزه ای از «بیدل» و «سپهری» بود. ولی این تاثیر‌پذیری همچون تاثیر‌پذیری حافظ از متقدمین و معاصرین خویش مثبت و ایجابی است و چیزی از ارزش‌های ادبی او نمی‌کاهد. شاعرانگی عزیزی با چاپ مجموعه شعرهایی چون «روستای فطرت» و «شرجی آواز» سیر صعودی خود را ادامه داد. در این مجموعه‌ها رفتار شاعر با زبان، رفتاری خلاقانه و فراهنجار است. ولی در مجموعه‌های بعدی - بخصوص مجموعه غزل غزالستان - رفتار شاعر با زبان به رفتاری محافظه‌ کارانه و هنجار تبدیل شد و شاعر تا حدی از قله خلاقیت و نوآوری به دامنه‌های تکرار و تقلید فرو افتاد.

     از همین روی، اگر بخواهیم سیمای واقعی عزیزی را به نظاره بنشینیم، باید بیشتر به سراغ مثنوی ها و نثرهای عرفانی اش( شطحیات) برویم.

زبان کاریکلماتوری

     نکته دیگری که در آثار احمد عزیزی قابل تامل است، ظهور پدیده ای ست که من نام آن را «شیدایی زبان» گذاشته ام. به این معنا که کلمات در شعرها و شطحیات او – بی هیچ آداب و ترتیبی – سرخوشانه  و خارج از اراده شاعر می رقصند و می چرخند و گاهی اتفاقاتی می آفرینند که برای خواننده چندان مقبول و مطبوع نیست. از همین رو در پاره ای از شعرهای عزیزی با ترکیب ها و تعابیری روبرو می شویم که هر چند خلاقانه اند، ولی گاهی به کاریکلماتور بیش تر شبیه اند تا شعر. به عبارت دیگر «شیدایی زبان»، نوعی «زبان پریشی» شاعرانه است که هر چند آبشخور آن خلاقیت است، ولی همیشه در شعر خوش نمی نشیند و باعث جمال و کمال آن نمی شود. برای مثال:

رو به باغ عطر خود بلبل بزن

بر پر سنجاقکانت گل بزن

***

ابر ملی، باد ملی می شود            

عاقبت شمشاد ملی می شود

***

بوی سُس‌، بوی عفونت‌، بوی لاک

بوی عطر تند کاپیتان بلاک

*****

سبزه‌ها را بسته ‌بندی می‌کنند

گاو هندی را هلندی می‌کنند

*****

رسیدم در خانه، وز فرط شوق

رها کردم آواز و آهنگ را

زدم قورت آب دهان را، سپس

فشاری زدم تکمه زنگ را!

     «شیدایی زبان»، زمانی می تواند مفید باشد که شاعر پس از گذر از منزل «ناخودآگاه»، همچون حافظ و بسیاری از شاعران بزرگ دیگر محصول طبع خویش را از فیلتر خودآگاهی عبور دهد و نارسایی ها و ناخالصی های آن را بزداید. ولی از آنجا که عزیزی تراوشات ذهنی خود را - بی‌هیچ گونه تراش و ویرایشی - روی کاغذ می‌ پاشید و هرگز بعد از سرودن یک شعر، دغدغه بازبینی و باز‌نویسی آن را در ذهن نمی‌پروراند، این پدیده در مواردی شعر او را از سکه می اندازد و برای خواننده جدی شعر، دافعه ایجاد می کند که پرداختن بیش از این به چنین موضوعی در حوصله این نوشتار نمی گنجد.

     با آرزوی آمرزش و آرامش برای احمد عزیزی، به عنوان حسن ختام، نیایشی از او را با هم زمزمه می کنیم:

ای خدای مهربان و پاک ما!                  

دفن کن شمشیر را در خاک ما

ما ز شرک و شمر و شیون خسته‌ایم             

ما ز برقِ کوه آهن خسته‌ایم

بارالها! عرصه بر گل تنگ شـد                  

روح شبنم در صحاری سنگ شد

خاک ما نسبت به گل مسئول نیست            

کشت شبنم بین ما معمول نیست

ما گرفتاریم با جرمی جهول                  

در ظلومستان عصری بی ‌رسـول

نهر، راه سبزه را گم کرده است                    

نرخ زیبایی تورم کرده است

نسترن رسوای خاص و عام شد                   

خون داوودی مباح اعلام شد

کودکان با نی ‌لبک بیگانه‌اند                    

دختران در حسرت پروانه‌اند

ای خدا! آواز ده خورشـید را                    

بین ما تقسیم کن توحید را

خبرگزاری کتاب، شنبه ۱۷ اسفند ۱۳۹۸
http://www.ibna.ir/fa/doc/note/288002/